Zawierając związek małżeński powstaje między małżonkami pewnego rodzaju ustrój majątkowy, który kształtuje ich wzajemną sytuację majątkową oraz sytuację podmiotów, które będą z tym małżeństwem wchodzić w różnego rodzaje relacje o charakterze majątkowym.
W obowiązującym systemie prawnym automatycznie z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność ustawowa nazywana potocznie wspólnością majątkową. Ustawodawca przewidział jednak możliwość zawierania umów ( tzw. intercyzy ) między małżonkami lub przyszłymi małżonkami, w których sami określą obowiązujące ich stosunki majątkowe. Tak więc mogą rozszerzyć bądź ograniczyć swoją wspólność majątkową, mogą ustanowić rozdzielność majątkową bądź rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Należy zaznaczyć, że w niektórych sytuacjach bądź z mocy orzeczenia sądu, może zostać wprowadzony przymusowo ustrój majątkowy w postaci rozdzielność majątkowa.
Koncentrując się już na zagadnieniu wspólności ustawowej, na wstępnie należy zaznaczyć, że z chwilą zawarcia związku małżeńskiego powstają w zasadzie trzy masy majątkowe. To znaczy powstaje wspólny majątek, który będzie obejmować wspólny dorobek małżonków, ale również każdy z małżonków posiada oddzielną masę majątkową, w skład której wchodzi wszystko to co nabył przez wstąpieniem w związek małżeński.
Co więc będzie nadal naszym majątkiem osobistym mimo zawarcia związku małżeńskiego?
To zagadnienie regulowane jest przez art. 33 k.r.o, który wylicza, że do majątku osobistego nadal należeć będą:
– przedmioty majątkowe nabyte przez powstaniem wspólności ustawowej np. zakup roweru przez żonę przed zawarciem związku małżeńskiego
– przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba, że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił. Pewnym wyjątkiem od tej zasady są przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków. Są one objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba, że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej
– prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom
– przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspakajania osobistych potrzeb jednego z małżonków
– prawda niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie
-przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość
– wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków np. niepobrane wynagrodzenia za pracę
– przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków
– prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy
– przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej
Z kolei art. 31 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazuje co w szczególności wchodzi w skład majątku wspólnego, a są to:
– pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody i innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.
Dokładne wskazanie tych składników jest o tyle doniosłe, gdyż oboje małżonków obowiązani są, każdy według swych sił oraz swoich możliwości zarobkowych i majątkowych przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą założyli. Jedynie roszczenie o dochody nie otrzymane należą do osobistego majątku małżonka.
– dochody z majątku wspólnego, które obejmuje już samo uprawnienie do pobierania dochodów oraz roszczeń wynikających z majątku wspólnego, jak również dochody z majątku osobistego każdego z małżonków, o ile zostały już pobrane
-środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków
– kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
Należy dodać, iż ustawowy ustrój majątkowyjest wspólnością łączną,oznacza to, że u nie wyróżnia się w nim udziałów. Udziały małżonków zostają wyrażone ułamkiem dopiero po ustaniu wspólności łącznej np. na skutek rozwodu. Domniemywa się również, że małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.
Wobec powyższego żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego w trakcie trwania małżeństwa, ani nie może rozporządzać i zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności by mu przypadł z majątku wspólnego bądź w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Każdy z małżonków jest za to uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich, ale jedynie w takim zakresie, jaki daje się pogodzić z współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego małżonka. Jeżeli chodzi jednak o kwestię zarządu czyli dokonywanie czynności, które dotyczyć będą przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego ustawodawca nałożył na małżonków obowiązek współdziałania. Powinni oni w szczególności udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym a także o zobowiązaniach, które ten majątek obciążają. Co do zasady każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym – wyjątek w tej kwestii stanowi, że przedmiotami majątkowymi, które służą małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej zarządza on samodzielnie. Jednak samodzielny zarząd nie jest nieograniczony bowiem małżonek może się sprzeciwić czynności zarządu majątkiem wspólnym, którą zamierza się podjąć drugi małżonek ( np. zaciągnięcie kredytu). Sprzeciw taki jednak nie będzie skuteczny jeżeli będzie dotyczyć czynności z zakresu spraw życia codziennego lub zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanych w ramach działalności zarobkowych. Nadto należy dodać, że jest on skuteczny wobec osoby trzeciej tylko jeżeli ta osoba mogła się z nim zapoznać i to przed dokonaniem czynności prawnej.
Kodeks rodzinni i opiekuńczy wskazuje również, że istnieją pewne czynności, które wymagają zgody drugiego małżonka. Są one wymienione w art. 37 § 1. Do takich czynności ustawodawca zaliczył:
– czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzące do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków np. wynajęcie pokoju we wspólnym mieszkaniu
– czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal
– czynność prawna prowadząca do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa
– darowizna z majątku wspólnego, wyjątkiem są jedynie drobne darowizny zwyczajowo przyjęte np. zakup mieszkania dla przyjaciółki żony
Wszelkie jednostronne czynności prawne, które zostały dokonane bez wymaganej zgody drugiego małżonka będą bezwzględnie nieważne, ale zgodnie z art.38 k.r.o jeżeli na podstawie takiej czynności prawnej osoba trzecia nabyła prawo lub została zwolniona z obowiązku ustawodawca zapewnia jej ochronę nakazują stosować przepisy o ochronie osób działających w dobrej wierze z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem.
W razie gdyby dokonanie jakiejś czynności wymagało dobro rodziny, a jeden z małżonków odmawia wydania zgody na jej dokonanie albo porozumienie z nim napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody, to sąd na wniosek małżonka może udzielić zezwolenia na jej dokonanie. Również na żądanie jednego z małżonka sąd może pozbawić drugiego samodzielnego zarządu majątkiem wspólny. Jednak w sytuacji, gdy wymagana będzie zgoda takiego małżonka na dokonanie czynności prawnej, zamiast tego małżonka zgodę będzie musiał wydać sąd.
Ostatnią znaczącą kwestią, która musi być omówiona w przypadku wspólności majątkowej to odpowiedzialność małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich.
Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, to wierzyciel jest uprawniony do żądania zaspokojenia również z majątku wspólnego małżonków. Jeżeli jednak małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego albo zobowiązanie jego nie wynika z czynności prawnej to wierzyciel może zaspokoić się z majątku osobistego dłużnika np. z jego praw autorskich. Przy czym wierzyciel nie może w tracie trwania ustawowej wspólności małżonków żądać zaspokojenia z udziału, który by temu małżonkowi- dłużnikowi przypadł w razie ustania tej wspólności bądź z poszczególnych przedmiotów, które do tego majątku należą.
Kiedy wspólność majątkowa ustaje?
Do ustania wspólności majątkowej może dojść na mocy orzeczenia sądowego albo na podstawie umowy zawartej między małżonkami.
Przede wszystkim dochodzi do niej na skutek orzeczenia rozwodu wraz z którym ustaje wspólność łączna małżonków. Przy czym sąd z ważnych powodów na żądanie jednej ze stron może uwzględnić stopień, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania danego majątku. Sąd zobowiązany jest w takim przypadku do uwzględnienia także nakładów osobistej pracy we wspólnym gospodarstwie domowym jak również zaangażowania w wychowaniu wspólnych dzieci. Podział majątku nie musi być więc równy.
Wspólność ustawowa ustaje również w przypadku unieważnienia przez sąd małżeństwa albo śmierci współmałżonka. Z kolei przekształca się się w rozdzielność majątkową z mocy prawa w przypadku ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości przez jednego z małżonków. Również orzeczenie separacji powoduje powstanie miedzy małżonkami rozdzielności majątkowej. Jednak z chwilą zniesienia separacji ponownie powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Na koniec należy dodać, że z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej, a oprócz nich – również wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.