Udzielając pomocy prawnej osobom zobowiązanym do zapłaty zachowku często spotykam się z pytaniami takimi jak:
czy jest możliwość obniżenia zachowku przez sąd?
co zrobić żeby zapłacić niższy zachowek?
Oprócz ustawowych regulacji powodujących wyłączenie obowiązku zapłaty zachowku takich jak wydziedziczenie (art. 1008 k.c.) oraz niegodność dziedziczenia (art. 928 k.c.) dopuszczalne jest również obniżenie zachowku z powodu niewłaściwego, sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy (art. 5 k.c.).
Zastosowanie przez sąd art. 5 k.c. i w konsekwencji obniżenie należnego do zapłaty zachowku (lub nawet stwierdzenie że ten zachowek w ogóle się nie należy i w konsekwencji oddalenie powództwa o zapłatę zachowku w całości) zależy każdym przypadku od okoliczności konkretnej sprawy i jej oceny przez sąd rozpoznający sprawę.
Przykłady zastosowania klauzuli generalnej z art. 5 k.c. daje nam orzecznictwo sądowe.
„W sytuacji, gdy głównym składnikiem spadku jest spółdzielcze prawo do lokalu, domek czy lokal stanowiący odrębną własność, który służy do zaspokojenia niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku praktycznie innych możliwości zaspokojenia tych potrzeb, inne zaś składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku, nie można by wyłączyć – przy rozważaniu poza tym sytuacji majątkowej i osobistej zobowiązanego do zapłaty należności z tytułu zachowku i uprawnionego do zachowku – dopuszczalności przyjęcia, iż w konkretnych okolicznościach żądanie zapłaty pełnej należności z powyższego tytułu pozostałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.)” (por. uchwała SN z dnia 19.05.1981 r., III CZP 18/81).
„Pozbawienie uprawnionego do zachowku jego prawa lub obniżenie wysokości należnego mu świadczenia z tego tytułu dopuszczalne jest w przypadkach szczególnych, bądź z uwagi na jego własną postawę wobec spadkodawcy, która mogłaby uzasadniać jego wydziedziczenie, bądź ze względu na wyjątkowo trudną sytuację materialną spadkobiercy obowiązanego do realizacji zachowku. Zachowek ma bowiem urzeczywistniać obowiązek moralny spadkodawcy względem osób dla niego najbliższych, a już samo pozbawienie ich dziedziczenia stanowi dla nich poważną dolegliwość. Pogłębianie jej dodatkowo pozbawianiem ich prawa do zachowku, lub jego obniżeniem na podstawie art. 5 k.c., jest możliwe jedynie w sytuacjach absolutnie wyjątkowych.” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26.10.2017 r., I ACa 395/17).
